Ảnh: Đinh Văn Linh

Xưa nay gạo sen thơm nổi tiếng một vùng là sen đầm Lạc Trị, Hà Nội. Đầm Lạc Trị là đầm ven Hồ Tây, sen ở đây đúng là sen chứ không phải là quỳ. Có người già đời làm nghề ướp sen nhưng không phân biệt đâu là sen và đâu là quỳ. Đối với sen ở thân mỗi bông hoa không hề có gai, đối với quỳ thân mỗi bông hoa thường có gai nhỏ mọc lăn tăn ở cuống mỗi bông, mỗi bông hoa quỳ (cũng là sen) không đúng nghĩa hoa sen, hương cũng thơm nhưng người tinh ý nhận ra ngay. Hương hoa sen thơm nhẹ nhàng sâu lắng, chỉ có người làm nghề lâu đời mới nhận ra hương hoa sen. Bây giờ người làm trà không còn cầu kỳ để nhận biết đâu là sen, đâu là quỳ… họ đánh đồng là một!

Ngày nay gạo sen được các đầm từ Vĩnh Phúc, Phú Thọ, Hà Tây (cũ)… đưa về, các đầm quanh Hà Nội bị lấp, bị quy hoạch làm cảnh, không còn nhiều sen cho việc khai thác để ướp trà nữa. Các đầm ngoài Hà Nội đa số là quỳ, quỳ được cho làm sen nên nghề ướp trà không còn như xưa nữa…

Thời trước trà sen được ướp ở Hà Nội, sản phẩm không nhiều, chủ yếu được những nhà giàu và một số trung tâm văn hóa của cả nước dùng. Trà sen ướp ra mỗi vụ vài tạ thỏa mãn nhu cầu của số ít người dùng. Sau này thời buổi khó khăn, nhất là trong thời bao cấp, trà sen dùng để mua biếu người đi nước ngoài hoặc một số Việt kiều về nước… Sản phẩm trà sen thực tế chỉ nghe đến tên thôi, sản phẩm để tiêu dùng hầu như không có. Những năm “bao cấp” 1 kg trà sen tương đương cả mấy tấn lúa, trà sen không có thị trường tiêu thụ trong nước. Trà sen chỉ được mấy gia đình độc quyền sản xuất, sản xuất 1 kg trà sen 13 lần vào gạo sen, mỗi lần vào gạo lại một lần sấy khô. Sấy khô là cả một công trình, họ phải dùng giấy “can” gói lại rổi buộc áp vào nồi nước sôi… Cho nên trà sen mỗi lần pha phải nhiều nước, nước trà thường đỏ, uống đậm vị sen, người dùng trà không thích! Lại nữa, trà dùng để ướp sen là trà Hà Giang, không phải trà Hà Giang thì không ướp sen được. Ngày nay trà để dùng ướp sen có thể sử dụng bất cứ trà nào, ở đâu, ưa chuộng nhất vẫn là trà Thái Nguyên… Điều kiện rộng rãi thế nên người dùng nhiều lên!

Trà sen được sản xuất nhiều hơn, cung đoạn được cải tiến hơn nên số lượng tăng lên nhưng vẫn không có thị trường. Thị trường của trà sen là để xuất khẩu… Có một loại gọi là trà sen nhưng quy trình là khác hẳn, sáng sáng người trồng sen chèo thuyền đi quanh hồ, tách đôi những bông sen, cho trà vào những bông sen vừa tách, mỗi bông sen vừa một nhúm trà vừa một ấm rồi buộc chặt hoa lại. Người cầu kỳ chiều mới đi lấy bông sen về, người đơn giản lấy bông sen về ngay. Về nhà đem những nụ sen tách ra để trà vào… gọi là làm trà sen để uống! Nghe nói mấy người này còn nghiêng những lá sen, hứng từng hạt nước, hạt sương của trời vừa mới đổ xuống đêm qua… làm nước uống. Cầu kỳ đến thế là cùng, cũng là một cách chơi! Mỗi lần làm thế uống được vài ngày, loại trà này để lâu không được, để lâu trà bị ỉu, mốc… chất lượng kém.

Ảnh: Đinh Văn Linh

Từ ngày có tủ lạnh ra đời, rồi trở thành đồ dùng hàng ngày, gắn với đời sống như một vật thể không thể thiếu, trà sen này trở thành phổ thông. Trà sen ướp kiểu này để trong tủ lạnh được dài ngày, trà cứ việc để trong tủ, ngăn đá, thậm chí tuyết lên bông trông càng đẹp. Khi nào uống lấy ra, chỉ việc tách bông sen lấy trà ra, bỏ vào ấm như bình thường. Cứ thế trà ướp sen (cho trà vào bông sen) có thị trường, người tiêu thụ chấp nhận cách ướp như thế. Cách làm đơn giản, ai đã sáng tạo ra cách ướp trà sen, ướp bằng mọi loại trà… nhưng ngon nhất vẫn từ trà Thái Nguyên.

Như vậy, bên cạnh trà sen được ướp bài bản, là thú chơi của một số ít người, thậm chí đã từ lâu của Việt kiều mua biếu nhau, là sản phẩm độc đáo của Việt Nam đối với nước ngoài… thì bên cạnh đó chúng ta có một sản phẩm có vẻ tiện dụng  hơn, dễ dàng chấp nhận hơn. Đó là thứ trà sen tách đôi bông hoa cho một nhúm trà vào, rồi để trong tủ lạnh, có thể giữ hàng năm trời. Cũng gọi là trà sen, nhưng cung cách làm khác hẳn, khi thưởng thức mùi vị cũng khác… thị trường chấp nhận, uống loài trà sen này không đỏ nước, chỉ phảng phất mùi sen. Chúng ta có loại trà sen mới! Tôi đã nhìn thấy một công chức giữ trong tủ lạnh của mình rất nhiều trà sen. Mỗi buổi sáng anh lấy ra một bông, tách bông sen ra, anh lấy nhúm trà pha vào ấm tử sa. Đó là trà sen của anh. Sau đó anh nhâm nhi thưởng trà để bắt đầu một ngày mới trong hương trà sen nhẹ nhàng lan tỏa.