Thuốc lá ở Việt Nam khá rẻ và dễ tiếp cận.

Việt Nam hiện đang đối mặt với một nghịch lý đáng báo động: Thuế thuốc lá thấp và giá thuốc lá rẻ góp phần duy trì tỷ lệ hút thuốc cao, trong khi các hệ lụy từ thuốc lá lại gây tổn thất nghiêm trọng cả về khía cạnh sức khỏe lẫn khía cạnh kinh tế.

Theo thống kê của Tổ chức Y tế Thế giới, Việt Nam hiện nằm trong số các quốc gia có số lượng người hút thuốc cao nhất thế giới. Với hơn 15 triệu người hút thuốc, mỗi năm Việt Nam có khoảng 103.300 người tử vong do các bệnh liên quan đến thuốc lá, bao gồm 84.500 người chết do hút thuốc chủ động và 18.800 người chết vì phơi nhiễm khói thuốc thụ động. Thuốc lá là nguyên nhân gây ra các bệnh như: ung thư, tim mạch, bệnh đường hô hấp…

Không chỉ gây tổn hại về sức khỏe, thuốc lá cũng gây ra gánh nặng lớn về kinh tế. Thống kê của Hội Kinh tế y tế, việc sử dụng thuốc lá tiêu tốn của Việt Nam hơn 108 nghìn tỷ đồng mỗi năm, tương đương 1,14% GDP. Con số này bao gồm: hơn 16.000 tỷ đồng chi phí y tế trực tiếp; 5.900 tỷ đồng chi phí gián tiếp do bệnh tật; 85.800 tỷ đồng thiệt hại từ tử vong sớm…

Ngoài ra, còn khoảng 49.000 tỷ đồng mà người dân chi để mua thuốc lá hàng năm. Khoản thiệt hại này lớn hơn gấp năm lần so với nguồn thu từ thuế thuốc lá hiện nay. Bên cạnh đó, sử dụng thuốc lá cũng là nguy cơ làm gia tăng nghèo đói, nhất là với nhóm hộ nghèo và dân tộc thiểu số.

Bà Sarah Bales, chuyên gia Hội Kinh tế Y tế Việt Nam cho biết, theo một nghiên cứu dựa trên phân tích của cơ quan Bảo hiểm xã hội, 6% lượt nhập viện và 8% lượt khám ngoại trú được xác định là do thuốc lá gây ra; hàng năm ước tính có khoảng 21,8 triệu ngày lao động bị mất để đi khám chữa bệnh liên quan thuốc lá.

Hành vi hút thuốc lá hiện tại sẽ tiếp tục để lại hậu quả nặng nề trong vòng 10-20 năm tới, khi những người hút thuốc bắt đầu chịu các tác động lâu dài lên sức khỏe. Nếu không có biện pháp mạnh mẽ, như tăng thuế và kiểm soát giá thuốc lá, hệ thống y tế và kinh tế của Việt Nam sẽ ngày càng chịu thêm áp lực.

Tăng thuế thuốc lá là cách nhanh nhất và hiệu quả nhất để giảm tiêu thụ thuốc lá. Thế nhưng chính sách thuế này tại Việt Nam được đánh giá nhiều bất cập. Tiến sĩ Nguyễn Huy Quang, Trưởng ban Tư vấn, Phản biện và Giám định xã hội (Tổng hội Y học Việt Nam) cho biết, so với 168 quốc gia đang áp dụng thuế tiêu thụ đặc biệt đối với thuốc lá, mức thuế của Việt Nam được đánh giá là khá thấp.

Mặc dù đã ba lần điều chỉnh thuế tiêu thụ đặc biệt đối với thuốc lá và đạt tỷ lệ 75% vào năm 2019, mức tăng này chưa đủ để ảnh hưởng đáng kể đến giá thuốc lá và không đạt mục tiêu giảm tỷ lệ sử dụng thuốc lá.

Tỷ lệ thuế thuốc lá tại Việt Nam tính trên giá bán lẻ mới chỉ đạt 38,8%, thấp hơn nhiều so với mức trung bình của các quốc gia có thu nhập thấp và trung bình (59%), thấp hơn đa số các nước ASEAN và chỉ bằng hơn 50% so với khuyến cáo của Tổ chức Y tế thế giới (75%).

Giáo sư Nguyễn Anh Trí (bên trái) và bà Sarah Bales, chuyên gia Hội Kinh tế Y tế Việt Nam trao đổi về thuế thuốc lá tại Việt Nam.

Giáo sư Nguyễn Anh Trí, Đại biểu Quốc hội Đoàn TP. Hà Nội cho rằng việc tăng thuế vừa qua chưa thực sự đạt hiệu quả như mong đợi. Do vậy, cần phải tăng ngay, tăng mạnh và tăng thường xuyên thuế đối với thuốc lá. GS Nguyễn Anh Trí đề xuất lộ trình áp dụng thuế tuyệt đối với thuốc lá bắt đầu từ năm 2027 với mức khởi điểm 3.000 đồng/bao mỗi năm để đạt 15.000 đồng/bao vào năm 2031. Mức tăng cao để điều chỉnh hành vi tiêu dùng của người hút thuốc và tăng nguồn thu cho ngân sách.

Tiến sĩ Angela Pratt, Trưởng đại diện Tổ chức Y tế thế giới tại Việt Nam, cho rằng một trong những thách thức lớn nhất để hạn chế hút thuốc lá là giá thuốc ở Việt Nam quá rẻ và ngày càng dễ mua do thu nhập của người dân tăng nhanh trong khi đó giá thuốc lá thì hầu như không tăng. Tổ chức Y tế thế giới khuyến cáo thuế thuốc lá phải chiếm ít nhất 75% giá bán lẻ.

Dựa trên mô hình của Tổ chức Y tế Thế giới, Tiến sĩ Angela Pratt cho rằng ngoài mức thuế tỷ lệ 75% giá xuất xưởng, cần áp thuế tuyệt đối theo lộ trình để đạt mức 15.000 đồng một bao thuốc vào năm 2031.

Nếu những thay đổi này được thực hiện ngay thì sẽ giúp giảm tỷ lệ hút thuốc ở nam giới xuống dưới 36% vào năm 2030, phù hợp với mục tiêu quốc gia. Đồng thời, theo phương án này, số người hút thuốc sẽ giảm được 3,2 triệu người vào năm 2030.

Tăng thuế thuốc lá sẽ mang lại nhiều lợi ích. Giá thuốc lá tăng cao sẽ khuyến khích nhiều người bỏ thuốc, giảm tỷ lệ hút thuốc và các bệnh liên quan. Ngoài ra, nguồn thu từ thuế sẽ tăng, tạo thêm kinh phí để đầu tư vào y tế và các chương trình phòng chống tác hại của thuốc lá. Đồng thời, gánh nặng y tế giảm sẽ giúp tiết kiệm chi phí và nâng cao chất lượng cuộc sống của người dân. Đây chính là minh chứng điển hình cho một chính sách "cùng thắng": vừa giảm tỷ lệ hút thuốc, vừa tăng nguồn thu cho ngân sách nhà nước.

“Việt Nam nên mạnh dạn tăng thuế, giúp người hút thuốc lựa chọn bỏ thuốc lá là một lựa chọn đúng đắn. Có thể về vấn đề sức khỏe họ chưa cảm nhận ngay, nhưng về vấn đề tài chính thì họ sẽ thấy ngay lập tức”, bà Sarah Bales chia sẻ.

Một số ý kiến cho rằng tăng thuế thuốc lá sẽ ảnh hưởng đến sản xuất trong nước và gây thất thu cho ngân sách. Tuy nhiên, quan điểm này không hoàn toàn chính xác, việc tăng thuế thuốc lá không làm giảm thu ngân sách mà ngược lại còn giúp tăng doanh thu thuế.

Ước tính của Ngân hàng Thế giới khi thuế tăng 10% sẽ giúp tăng thu thuế thuốc lá của Chính phủ thêm 7%. Thực tế ở Việt Nam, ngành công nghiệp thuốc lá vẫn duy trì sự tăng trưởng trong suốt 10 năm qua, ngay cả khi thuế được điều chỉnh tăng.

Việc tăng thuế thuốc lá cũng không làm gia tăng buôn lậu. Nguyên nhân chính dẫn đến buôn lậu thuốc lá tại Việt Nam là để tránh thuế nhập khẩu, do vậy dù thuế tiêu thụ đặc biệt có thay đổi, buôn lậu vẫn diễn ra…

Việc tăng thuế chỉ có tác động rất nhỏ đến việc làm trong nhà máy sản xuất và nhóm nông dân trồng cây thuốc lá. Do vậy, để bảo đảm quá trình chuyển đổi diễn ra công bằng và hiệu quả, Chính phủ xây dựng các chính sách hỗ trợ phù hợp, từ chuyển đổi cây trồng đến đào tạo nghề cho lao động trong ngành. Đây không chỉ là giải pháp kinh tế mà còn là cách thức bảo vệ sức khỏe cộng đồng một cách bền vững.