Thôn Pác Ngòi, xã Ba Bể hiện có gần 100 nếp nhà sàn có kiến trúc truyền thống của người Tày

Nằm trong vùng lõi của Vườn Quốc gia Ba Bể, thôn Pác Ngòi, xã Ba Bể là một trong những địa phương điển hình trong việc giữ gìn và phát huy giá trị kiến trúc nhà sàn truyền thống của người Tày. Với gần 100 nếp nhà sàn, trong đó nhiều căn đã có tuổi đời hàng thế kỷ, không gian sống ở Pác Ngòi chính là tấm gương phản chiếu sinh động đời sống văn hóa của người Tày, nơi mỗi nếp nhà, mỗi phong tục đều ẩn chứa những lớp lang di sản quý giá.

Điểm đặc biệt là thay vì để nhà sàn dần xuống cấp hoặc bị thay thế bởi nhà xây kiên cố, nhiều hộ dân đã khéo léo kết hợp bảo tồn với phát triển du lịch cộng đồng. Ông Hoàng Văn Chuyền, chủ Homestay Hoàng Chuyền, chia sẻ: “Nhà sàn của gia đình đã được sửa chữa nhưng vẫn giữ nguyên kết cấu, từ cầu thang gỗ, lan can, đến vách ngăn trong nhà. Du khách rất thích được ở trong không gian truyền thống, dùng bữa cơm dân tộc, lắng nghe những câu chuyện về bản làng.”

Nhờ mô hình homestay gắn với nhà sàn truyền thống, thu nhập bình quân đầu người ở Pác Ngòi những năm gần đây tăng nhanh, có hộ đạt hơn 100 triệu đồng/năm từ dịch vụ du lịch. Quan trọng hơn cả, người dân ở đây đã ý thức được rằng giữ gìn kiến trúc truyền thống chính là giữ gìn “cần câu cơm” cho tương lai.

Tương tự như Pác Ngòi, thôn Khâu Đấng, xã Bằng Thành vẫn lặng lẽ lưu giữ những nếp nhà sàn truyền thống giữa nhịp sống đang đổi thay từng ngày. Trong sắc xanh trầm của núi rừng, những mái nhà sàn vững chãi hiện lên thấp thoáng dưới tán cây cổ thụ, những cột gỗ, vách ngăn đã ngả màu thời gian, in hằn dấu tích của bao thế hệ đi qua. Mỗi bậc cầu thang, mỗi khung cửa gỗ như kể lại một phần ký ức của cộng đồng người Sán Chỉ nơi đây. Giữa vòng xoáy của kinh tế thị trường, người dân Khâu Đấng vẫn bền bỉ gìn giữ, nâng niu từng chi tiết của ngôi nhà truyền thống như cách họ gìn giữ linh hồn dân tộc mình.

Những nếp nhà sàn truyền thống của người Sán Chỉ tại thôn Khâu Đấng, xã Bằng Thành

Tại thôn Thôm Luông, phường Bắc Kạn, nơi có trên 80% dân số là người Tày, quá trình đô thị hóa diễn ra mạnh mẽ đã kéo theo sự thay thế nhanh chóng của nhà sàn bằng những ngôi nhà xây hiện đại. Dù vậy, vẫn còn không ít hộ gia đình kiên trì giữ lại nếp nhà cũ như một cách lưu giữ ký ức, văn hóa tổ tiên. Chị Lưu Thị Doanh, người dân phường Bắc Kạn chia sẻ: “Ngôi nhà sàn của gia đình tôi đã ba đời sinh sống. Dù đã xuống cấp, chúng tôi cũng chỉ gia cố lại bằng vật liệu mới ở phần gầm sàn và mái ngói nhưng vẫn giữ nguyên kết cấu truyền thống”. Câu chuyện của gia đình chị Doanh là điển hình cho nỗ lực gìn giữ giữa muôn vàn áp lực của sự thay đổi.

Tuy nhiên, thực tế tại một số địa phương cho thấy, việc thiếu định hướng thống nhất trong quy hoạch kiến trúc đã khiến không gian truyền thống của làng bản bị tác động đáng kể. Nhiều hộ dân tự xây dựng nhà ở theo kiểu dáng hiện đại, bê tông hóa, xen lẫn giữa những mái nhà sàn cổ kính, tạo nên sự lệch pha trong tổng thể cảnh quan. Điều này không chỉ làm giảm tính thẩm mỹ của bản làng, mà còn ảnh hưởng tới sức hấp dẫn của các sản phẩm du lịch dựa trên giá trị văn hóa bản địa.

Nhận diện rõ những nguy cơ này, thời gian qua, cấp ủy, chính quyền nhiều địa phương phía Bắc như Ba Bể, Cao Minh, Bằng Thành, Côn Minh... đã tích cực lồng ghép nội dung bảo tồn kiến trúc truyền thống trong các đồ án quy hoạch xây dựng nông thôn mới và phát triển du lịch cộng đồng. Cùng với đó, nhiều công trình công cộng cũng được thiết kế mang dáng dấp kiến trúc dân tộc, kết hợp yếu tố hiện đại. Tiêu biểu như Nhà tưởng niệm Chủ tịch Hồ Chí Minh tại Khu di tích Nà Tu, hay Nhà văn hóa xã Bằng Thành… đã tạo nên những điểm nhấn cảnh quan giàu tính biểu tượng và bản sắc.

Nhà tưởng niệm Chủ tịch Hồ Chí Minh tại Khu di tích lịch sử Nà Tu, xã Cẩm Giàng

Nhà sàn truyền thống không chỉ đơn thuần là nơi ở mà là một “di sản sống”, phản ánh phương thức canh tác, sinh hoạt, tín ngưỡng và quan hệ cộng đồng của đồng bào các dân tộc thiểu số. Việc bảo tồn kiến trúc nhà sàn vì thế cần gắn với bảo tồn tổng thể không gian làng bản, bao gồm phong tục, tập quán và môi trường sinh thái. Từ thực tế đó, nhiều địa phương phía Bắc Thái Nguyên đã thử nghiệm những mô hình bảo tồn tích hợp như xây dựng “bản du lịch sinh thái cộng đồng”, khôi phục lễ hội dân tộc, dạy nghề truyền thống gắn với không gian nhà sàn. Đây là cách tiếp cận toàn diện hơn, lâu bền hơn trong bối cảnh xã hội hiện đại đang đặt ra nhiều thách thức cho việc gìn giữ bản sắc…

Việc giữ gìn kiến trúc truyền thống, đặc biệt là nhà sàn ở các xã phía Bắc Thái Nguyên, không chỉ là gìn giữ một kiểu dáng xây dựng, mà còn là lưu giữ linh hồn dân tộc, làm nền tảng cho phát triển du lịch bền vững và xây dựng nông thôn mới có chiều sâu văn hóa.