Ông Nguyễn Văn Chinh, đại diện Hiệp hội Thực phẩm Minh Bạch cho hay: Dự thảo sửa đổi Nghị định 15 đang bỏ sót việc quản lý an toàn thực phẩm ở một số phân khúc của chuỗi thực phẩm. Ảnh: TQ

Bỏ sót việc quản lý an toàn thực phẩm ở một số phân khúc của chuỗi thực phẩm

Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu Thủy sản Việt Nam (VASEP); Hiệp hội Doanh nghiệp châu Âu tại Việt Nam (EuroCham) và Tiểu ban Thực phẩm Dinh dưỡng (NFG); Hiệp hội Thực phẩm minh bạch; Hiệp hội Thương mại Mỹ tại Việt Nam (Amcham) vừa có văn bản góp ý về Dự thảo Nghị định sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 15/2018/NĐ-CP quy định chi tiết thi hành một số điều của Luật an toàn thực phẩm (ATTP).

Ý kiến từ các hiệp hội, các đơn vị khẳng định: Trong 7 năm kể từ khi ban hành Nghị định 15/2018/NĐ-CP, cộng đồng doanh nghiệp đánh giá là một mô hình cải cách hiệu quả trong quản lý an toàn thực phẩm, hội nhập theo nguyên tắc quản lý rủi ro mà các quốc gia tiên tiến trên thế giới đang áp dụng, qua đó giúp doanh nghiệp tiết kiệm hàng triệu ngày công và hơn 3.000 tỷ đồng/năm, giúp ngành thực phẩm phát triển mạnh mẽ, đồng thời cải thiện an toàn thực phẩm trong suốt 7 năm qua.

Thực tiễn cho thấy, ngành thực phẩm đã có sự tăng trưởng cao ngay cả trong đại dịch Covid-19, đóng góp khoảng 15% vào GDP; 0,38 điểm phần trăm vào tăng trưởng GDP trong năm 2021; 1 điểm phần trăm vào tăng trưởng GDP năm 2022.

Tuy nhiên, ông Nguyễn Văn Chinh, đại diện Hiệp hội Thực phẩm Minh Bạch (AFT), chủ Kim Sơn Farm ở Hà Nội cho hay: Dự thảo sửa đổi Nghị định 15 đang bỏ sót việc quản lý an toàn thực phẩm ở một số phân khúc của chuỗi thực phẩm.

Cụ thể, thứ nhất là thương lái (dân gian gọi là nậu, vựa) là nhóm kinh doanh rất quan trọng trong nền sản xuất phân tán nhỏ lẻ, chưa có hệ thống giao thông rộng khắp. Bên cạnh những lợi ích giúp thu gom nông, thuỷ sản mà doanh nghiệp chế biến khó có thể với tới, thì nhóm này truyền thông tin nhanh về các hoá chất, hoặc kích thích tăng trưởng mang lợi cho người sản xuất nhưng gây hại cho sức khoẻ con người.

Thứ 2 là thức ăn đường phố rất phổ biến ở Việt Nam, cũng là một lợi thế thu hút du lịch nhưng tiềm ẩn không ít nguy cơ mất an toàn thực phẩm, chưa được kiểm soát tốt.

Thứ 3 là chợ đầu mối tại các cảng cá, tại các thành phố lớn là tụ điểm tập trung thực phẩm trong chuỗi thực phẩm trước khi toả ra các kênh trực tiếp đến người tiêu dùng cần phải trở thành địa điểm được kiểm tra, giám sát chặt chẽ. 

Thứ 4 là các siêu thị cũng là đầu mối phân phối thực phẩm, bắt buộc phải áp dụng HACCP và chỉ được mua vào thực phẩm của các cơ sở sản xuất, thương mại thực phẩm đã được chứng nhận đạt tiêu chuẩn qui định.

Thứ 5 là kiểm soát nguồn sản xuất hoặc nhập khẩu, thương mại các chất hoá học sử dụng trong các ngành sản xuất khác nhưng gây hại khi sử dụng trong thực phẩm. Đơn cử như hiện nay, chúng ta không khó để mua các chất này ngoài thị trường.

Công nhân làm việc tại Kim Sơn Farm (đơn vị chuyên sản xuất rau hữu cơ) ở Đông Anh, Hà Nội. Ảnh: NVCC

Cần quản lý an toàn thực phẩm trên điện tử

Qua thực tế cho thấy, quy mô của ngành thực phẩm ngày càng gia tăng, cả về sản lượng, chủng loại và số lượng doanh nghiệp tham gia trong khi biên chế của cơ quan quản lý giảm thì việc kiểm tra sản phẩm, kiểm tra hồ sơ giấy tờ chắc chắn ngoài tầm với của cơ quan quản lý nhà nước về ATTP.

Theo đó, Hiệp hội AFT cho rằng, chúng ta cần chuyển sang cách tiếp cận quản lý hiện đại mà nhiều nước đang áp dụng: Quản lý trên cơ sở các hệ thống tiêu chuẩn phổ quát mà doanh nghiệp phải áp dụng song song với hậu kiểm và quản lý rủi ro. Đây là cách tốt nhất để giảm rủi ro và vừa giảm thủ tục cho doanh nghiệp, vừa giảm gánh nặng cho cơ quan quản lý.

Dẫn chứng công tác quản lý an toàn thực phẩm tại các nước, ông Chinh cho hay: Hiện nay các nước EU, Hoa Kỳ, Nhật Bản... "không yêu cầu công bố hợp quy" mà quản lý bằng đăng ký cơ sở, tự tuân thủ và hậu kiểm. Trong đó, Nhật Bản yêu cầu giấy phép kinh doanh với một số loại hình như nhà hàng, cơ sở chế biến.

Trung Quốc "không yêu cầu công bố hợp quy cho tất cả sản phẩm" mà quản lý bằng việc cơ sở phải xin giấy phép sản xuất thực phẩm đặc thù như thực phẩm chức năng, thực phẩm trẻ em, nguyên liệu thực phẩm mới. Doanh nghiệp phải đăng ký sản phẩm với Cục Quản lý Thị trường Nhà nước (SAMR) hoặc Ủy ban Y tế Quốc gia trước khi lưu hành, tự tuân thủ và hậu kiểm.

Như vậy đối với các quốc gia trên đều tập chung vào hậu kiểm, doanh nghiệp phải tự tuân thủ và tiền kiểm chỉ áp dụng với đăng ký giấy phép sản xuất, sản phẩm đặc thù (Trung Quốc) chứ không cần công bố hợp quy toàn bộ sản phẩm như Việt Nam.

Năm 1972, Mỹ là nước đầu tiên đưa vào áp dụng HACCP ( phân tích rủi ro và kiểm soát mối nguy) tại cơ sở sản xuất. Năm 1997, Uỷ ban CODEX ( Uỷ Ban Tiêu chuẩn hoá thực phấm do FAO và WHO đồng sáng lập) khuyến nghị các quốc gia cần áp dụng HACCP trong hệ thống quản lý an toàn thực phẩm của mình. Từ năm 2000 nhiều quốc gia đã chính thức áp dung HACCP trong các qui định quản lý về an toàn thực phẩm, bao gồm EU và Mỹ.

"Có thể nói Luật ATTP là điều kiện cần, quản lý theo đăng ký cơ sở hoặc giấy phép sản xuất nếu có. Còn điều kiện đủ là hậu kiểm, trong đó có kiểm tra truy xuất nguồn gốc, nhật ký sản xuất/canh tác là rất quan trọng để phát hiện vấn đề nếu có. Khi thông tin minh bạch, cơ quan quản lý, người tiêu dùng cùng giám sát chính là động lực khiến doanh nghiệp phải tuân thủ", ông Chinh nói và cho rằng: Nếu chúng ta chỉ kiểm tra hồ sơ, thủ tục, điều kiện kinh doanh của các cơ sở sẽ dễ dẫn đến thực trạng doanh nghiệp đăng ký một đằng, sản xuất một nẻo.

Để Dự thảo sửa đổi Nghị định 15 đi vào thực tế đem lại lợi ích cho các doanh nghiệp, đại diện Hiệp hội AFT đề nghị Ban soạn thảo cần có cách tiếp cận mới phù hợp thông lệ quốc tế, phù hơp xu thế số hoá của thời đại, trong đó cần đổi mới cả về tổ chức lẫn phương thức quản lý, công cụ và giải pháp thực hiện. 

Quản lý an toàn thực phẩm cần thực hiện theo cách tiếp cận hệ thống, theo đó tổ chức sản xuất kinh doanh thực phẩm bắt buộc phải áp dụng và được chứng nhận đủ điều kiện bảo đảm an toàn thực phẩm(HACCP, GAP, hữu cơ….) các thông tin của doanh nghiệp, bao gồm nhật ký sản xuất cần được cập nhật trên hệ thống điện tử an toàn thực phẩm quốc gia. 

Cơ quan quản lý nhà nước thực hiện kiểm tra chủ yếu vào việc kiểm tra, đánh giá hệ thống, thay vì tập trung vào kiểm tra sản phẩm; chỉ kiểm tra sản phẩm khi phát hiện có hiện tượng không bình thường trên hệ thống online, hoặc kiểm tra ngẫu nhiên, định kỳ…

Thứ 2 là các cơ quan cấp chứng nhận doanh nghiệp, trang trại đạt tiêu chuẩn nêu trên là các tổ chức chứng nhận độc lập. Cần coi họ là cánh tay nối dài của hệ thống quản lý an toàn thực phẩm của Chính phủ, cũng là đối tượng cần có quản lý, giám sát. 

Thứ 3 là quản lý nhà nước với hệ thống phòng kiểm nghiệm. Theo thông lệ trên thế giới các phòng kiểm nghiệm phải được tổ chức BOA (Văn phòng công nhận chất lượng) thực hiện đánh giá chứng nhận đạt chuẩn và xem xét lại hàng năm đối với các phòng kiểm nghiệm, phòng kiểm chứng chuẩn từ các nguồn đầu tư khác nhau (Đầu tư tư nhân hoặc từ các tập đoàn kiểm nghiệm lớn trên thế giới, một số ít khác đầu tư ban đầu từ nguồn ngân sách (Quatest, các phòng Lab thuộc Cục Chất lượng, Chế biến và Thị trường, Bộ Nông Nghiệp và Môi trường…). 

Hiện nay, có hiện tượng một số phòng kiểm nghiệm điều chỉnh kết quả kiểm nghiệm dưới sự tác động của doanh nghiệp. Để ngăn chặn tình trạng này, Dự thảo sửa đổi Nghị định 15 cần quy định trách nhiệm quản lý các phòng kiểm nghiệm thực phẩm.

Thứ 4 là quy định tiêu chuẩn an toàn thực phẩm đối với các chợ đầu mối, các thương lái, các chợ/các siêu thị, doanh nghiệp kinh doanh hoá chất, phụ gia thực phẩm. 

"Nếu áp dụng truy xuất nguồn gốc nông sản, thực phẩm từ vựa thu mua… chúng ta sẽ xác định được đường đi của thực phẩm vào bếp ăn trường học, các khu công nghiệp. Khi có vấn đề xảy ra, các cơ quan chức năng có thể dễ dàng tìm ra được nguyên nhân, người chịu trách nhiệm để xử lý thì sẽ không ai dám để mất ATTP. 

Vì cơ bản các nguồn thực phẩm vào các bếp ăn tập thể vẫn đi qua con đường trung gian là chủ yếu. Nên ATTP là điều kiện cần nhưng để đủ thì phải có truy xuất chuỗi, nhật ký sản xuất, đầu vào đầu ra của sản phẩm. Như vậy, chúng sẽ dễ tìm được đúng điểm có vấn đề để hậu kiểm, quy trách nhiệm thì nông dân, nhà sản xuất, thương lái hay doanh nghiệp đều phải tự ý thức để thực hiện, đảm bảo ATTP", ông Chinh góp ý thêm.

Cũng theo ông Chinh, thay vì các cơ quan quản lý yêu cầu các cơ sở, doanh nghiệp nộp hồ sơ giấy nên chuyển sang bắt buộc phải thực hiện trên hệ thống điện tử An toàn thực phẩm quốc gia giúp việc quản lý, kiểm tra đơn giản và hiệu quả hơn.

Bên cạnh đó, trong Dự thảo sửa đổi Nghị định 15 cũng cần phân biệt chức năng nhiệm vụ các cơ quan nhà nước ban hành các chính sách, các văn bản quy phạm pháp luật với các cơ quan có chức năng, nhiệm vụ kiểm tra việc thực thi pháp luật an toàn thực phẩm. Theo đó, các Bộ cần tập trung vào nhiệm vụ xây dựng và ban hành chính sách, ban hành các văn bản quy phạm pháp luật và phân cấp nhiệm vụ trực tiếp kiểm tra giám sát các chuỗi thực phẩm cho các Chi cục tại các tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương. 

Góp ý sửa đổi Luật An toàn thực phẩm, Hiệp hội AFT đề xuất mô hình quản lý an toàn thực phẩm như sau:

Chính phủ ban hành chính sách, nghị định và kiểm tra việc triển khai thực hiện ở cấp Chính phủ.

Các Bộ: Y tế, Nông nghiệp và Môi trường, Công Thương ban hành các văn bản quy phạm pháp luật tương ứng cụ thể hoá các điều khoản của Nghị định phù hợp theo lĩnh vực quản lý, nhưng phương thức quản lý cần thống nhất trong tất cả các ngành, lĩnh vực. Các Cục thuộc Bộ kiểm tra giám sát đối với các tổ chức chứng nhận độc lập, các phòng kiểm nghiệm và việc thực hiện chức trách tại các Chi cục trên hệ thống số quản lý an toàn thực phẩm.

Các Chi cục an toàn thực phẩm là cơ quan thực thi pháp luật, theo dõi trên hệ thống việc thực hiện các biện pháp an toàn thực phẩm tại các doanh nghiệp thuộc địa bàn quản lý, có đội ngũ thanh tra viên chịu trách nhiệm từng khối ngành hàng hoặc từng khu vực doanh nghiệp với nhiệm vụ tại địa bàn: Hướng dẫn, hỗ trợ thực hiện, kiểm tra, giám sát các cơ sở sản xuất nông sản thực phẩm qua việc theo dõi các nhật ký sản xuất điện tử theo thời gian thực. Kết nối liên thông với hải quan để phối hợp kiểm tra, giám sát hàng hoá xuất nhập khẩu. Thực hiện kiểm tra tại chỗ định kỳ, theo kế hoạch hoặc khi phát hiện lỗi việc qua theo dõi nhật ký sản xuất của doanh nghiệp.

Các doanh nghiệp, trang trại, phương tiện vận chuyển, chợ đầu mối bắt buộc phải triển khai một trong các hệ thống quản lý an toàn thực phẩm HACCP/ ISO 22000, GAP/ VietGap, Hữu cơ…

Các Hiệp hội ngành hàng hỗ trợ, thúc đẩy việc triển khai thực hiện các Hệ thông quản lý nêu trên tại các doanh nghiệp Hội viên. Một trong các chức năng chính của các hiệp hội ngành hàng là hỗ trợ cộng đồng phát triển thị trường, trong đó nhiệm vụ quan trọng hàng đầu là xây dựng thương hiệu chung cho sản phẩm, ban hành và kiểm soát việc thực hiện các tiêu chuẩn đối với sản phẩm mang thương hiệu chung và quy tắc ứng xử nội bộ cho các doanh nghiệp tham gia sử dụng thương hiệu chung. Các Hiệp hội chính là cánh tay nối dài của các cơ quan nhà nước kiểm soát ATTP và phát triển thị trường sản phẩm.

Tất cả các hoạt động của hệ thống nêu trên cần được thực hiện trên phần mềm của Hệ thống An toàn thực phẩm quốc gia.