Phụ nữ Sán Chỉ ở thôn Khâu Đấng trong trang phục truyền thống

Con đường từ trung tâm xã Bằng Thành vào thôn Khâu Đấng nay đã được đổ bê tông kiên cố, mở lối đến bản làng của 36 hộ đồng bào Sán Chỉ. Dưới tán rừng xanh, những nếp nhà sàn vẫn giữ nguyên nét mộc mạc, hoang sơ. Giữa khung cảnh ấy, vẻ đẹp núi rừng càng thêm nổi bật bởi bàn tay gìn giữ, chăm chút của người dân, những người đang bắt đầu học cách “làm du lịch từ chính căn nhà của mình”.

Nhiều năm qua, đồng bào Sán Chỉ ở thôn Khâu Đấng vẫn bền bỉ gìn giữ những nét đẹp văn hóa truyền thống của dân tộc mình, trong đó có thói quen mặc trang phục truyền thống hằng ngày. Đến nay, trong thôn vẫn còn một số hộ duy trì nghề dệt vải, may và thêu thủ công. Vào mỗi dịp lễ, Tết, ngày xuống chợ hay khi lên nương, hình ảnh người Sán Chỉ trong bộ trang phục truyền thống vẫn hiện diện đầy tự hào, như sợi dây nối liền quá khứ với hiện tại, góp phần làm nên bản sắc văn hóa độc đáo của vùng đất này.

 Trang phục truyền thống được người dân Khâu Đấng sử dụng trong lao động hàng ngày

Nét văn hóa đặc sắc nhất của người Sán Chỉ ở Khâu Đấng thể hiện rõ nhất qua trang phục và nghề dệt truyền thống. Từ tấm vải chàm, những đường thêu tay tinh xảo, chiếc thắt lưng dệt sợi nhuộm nhiều màu cho đến vòng bạc lấp lánh trên cổ tay, tất cả tạo nên vẻ đẹp riêng, đậm bản sắc của người phụ nữ Sán Chỉ. Những cô gái trước ngày về làm dâu thường chuẩn bị sẵn cho mình vài bộ trang phục truyền thống. Với họ, mỗi bộ áo không chỉ để mặc mà còn là của cải gia truyền, là câu chuyện bảo tồn, người già truyền nghề cho người trẻ, đó chính là cách người Khâu Đấng gìn giữ bản sắc qua nhiều thế hệ.

Trong những lúc nông nhàn, những người bà, người mẹ lại truyền dạy cho con cháu từng đường kim, mũi thêu, cách se lanh, dệt vải

Bà Hoàng Thị Xuân, một người phụ nữ có thâm niên dệt vải trong thôn kể: Bà tự làm bộ trang phục từ khi 13, 14 tuổi. Từ trồng dâu nuôi tằm, se sợi, dệt đến nhuộm vải, mỗi công đoạn đều mất nhiều thời gian và kỳ công. Những lúc nông nhàn, bà vẫn ngồi bên khung dệt, truyền từng mũi kim, từng đường thêu cho con cháu. Bà luôn nhắc nhở con cháu không quên nghề trồng bông, dệt vải và tự hào khi được truyền dạy lại cách làm nên bộ trang phục truyền thống của người Sán Chỉ.

Đi kèm với bộ trang phục Sán Chỉ là chiếc thắt lưng. Thắt lưng được dệt từ những sợi len, sợi vải nhuộm nhiều màu sắc, có đính những bông bạc, hoặc kim loại, tạo điểm nhấn nổi bật. Cùng với đó là vòng cổ, vòng tay bằng bạc lấp lánh, vòng cổ còn được buộc phía sau gáy một dải trang trí cầu kỳ, nhiều màu sắc.

Điều đặc biệt nhất trong tạo hình của những cô gái Sán Chỉ là kiểu tóc được búi cao và trang trí với nhiều phụ kiện. Búi tóc được quấn quanh bởi một dải ghim trắng, phía trên là mặt trống đồng, bên phải trang trí bằng những chiếc trâm cài có gắn từng chùm chuông nhỏ.

Búi tóc của các cô gái Sán Chỉ vùng cao Khâu Đấng được trang trí nhiều phụ kiện, tạo nên nét riêng biệt, đặc trưng

Khâu Đấng không chỉ lưu giữ văn hóa vật thể mà còn gìn giữ các giá trị phi vật thể, như: Lễ hội đầu xuân, nghi lễ truyền thống, tiếng khèn, điệu múa mặt nạ và những dịp cấp sắc được phục dựng trang nghiêm. Những hoạt động ấy, xưa là sinh hoạt cộng đồng, nay đã được “đánh thức” để trở thành dịp gặp gỡ, để thế hệ trẻ hiểu hơn về truyền thống và để khách phương xa cảm nhận rõ mạch nguồn văn hóa nơi đây.

Điệu múa mặt nạ được trình diễn tại lễ hội truyền thống

Nhằm gìn giữ và phát huy nét văn hóa truyền thống của đồng bào dân tộc thiểu số, từ năm 2023, tại thôn Khâu Đấng đã triển khai Dự án “Bảo tồn làng, bản, văn hóa truyền thống tiêu biểu của các dân tộc thiểu số gắn với phát triển du lịch”, thuộc Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi. Dự án gồm nhiều hạng mục thiết thực bảo tồn, chỉnh trang kiến trúc truyền thống, hỗ trợ sinh kế và phát huy giá trị văn hóa dân tộc như: Xây dựng nhà sinh hoạt cộng đồng theo kiến trúc nhà sàn; bảo tồn, cải tạo và chỉnh trang lại 9 ngôi nhà sàn của hộ dân; xây dựng cổng làng, các biển chỉ dẫn; bảo tồn các giá trị văn hóa phi vật thể... Đến nay, một số hộ dân ở Khâu Đấng tham gia Dự án đã được hỗ trợ, tập huấn kỹ năng phát triển du lịch cộng đồng.

Chị Hoàng Thị Mộng, thôn Khâu Đấng cho biết, cùng với sự hỗ trợ của Nhà nước, bà con trong thôn đã tự nguyện hiến đất, góp công làm đường, trồng hoa, giữ gìn cảnh quan sạch đẹp. Một số hộ còn học làm du lịch homestay, nấu ăn, đón khách, múa hát… phục vụ du khách. Người dân mong muốn Khâu Đấng sớm trở thành điểm du lịch để phát triển kinh tế.

Từ chỗ chỉ trồng ngô, lúa, sống dựa vào nông nghiệp tự cung, tự cấp, nay người dân trong thôn đã mạnh dạn thay đổi tư duy, học cách làm du lịch. Các hộ bắt đầu đón khách, giới thiệu ẩm thực truyền thống như lạp sườn, thịt treo gác bếp, xôi nếp nương ngũ sắc, cùng nhiều loại bánh đặc trưng của người Sán Chỉ. Song song đó, những giá trị văn hóa như múa khèn, múa mặt nạ, lễ cấp sắc… cũng được phục dựng, lồng ghép thành các sản phẩm du lịch đặc sắc của địa phương. Dự án 6 tập trung vào bảo tồn các giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể này. Những giá trị văn hóa đó không chỉ còn nằm trong các dịp lễ Tết, mà đã dần trở thành “tài sản chung” được phục dựng, truyền dạy và biểu diễn cho du khách.

Gia đình chị Đặng Thị Nga chủ động tham gia các lớp tập huấn, học làm dịch vụ du lịch, nấu ăn, dệt vải… để học cách làm du lịch cộng đồng. Chị cho biết, nhiều hộ dân ở Khâu Đấng trồng rau sạch, trồng cây ăn quả, chăn nuôi, trước đây có một số hộ nuôi hươu lấy nhung mang lại thu nhập khá, gắn với nông nghiệp sạch phục vụ du khách. 

Giữa nhịp sống hiện đại, Khâu Đấng vẫn giữ được nét bình yên của núi rừng, nơi những câu hát, những tấm vải chàm, điệu múa, tiếng khèn vẫn được bảo tồn và phát huy. Từng nếp nhà, từng con người nơi đây đang âm thầm giữ gìn nét truyền thống của bản làng, góp phần tạo nên bức tranh văn hóa đa màu sắc của vùng cao Thái Nguyên.